Ирон адæммæ хъуамæ уа иу æгъдау

Æрæджы газет «Вестник Беслана»-йы бакастæн Томайты Елмырзæйы уацхъуыд «Куыд растдæр у?», зæгъгæ, ахæм сæргондимæ. Йæ уацы кæрон сиды ирон адæммæ, цæмæй алчидæр зæгъа йæ хъуыдытæ, уацхъуыды цы фарстатыл цыд ныхас, уыдоны фæдыл. Ирон лæг дæн, стæй мæ царды мидæг ирон æгъдæуттæ ахсджиаг бынат ахсынц, æмæ мæ уый сразæнгард кодта адæмы размæ мæ зæрдæйы фæндиæгтæ рахæссынмæ.

Фыццаджыдæр мын стыр хъыг у, ирон адæм дунемæ куы фæзындысты, уæдæй абонмæ сæ ныхас кæрæдзийыл кæй нæ бады, иу хъуыдымæ æрцæуын сæ бон кæй нæу, иу æгъдау дихтæ кæй кæнынц, иу уагыл хаст кæй не сты, уый. Мингай азты дæргъы ирон лæг циндзинады æртæ кæрдзынæй ардта Стыр Хуыцау, зæдтæ æмæ дауджыты нæмттæ, дыууæ кæрдзыны та хæлар кодта мардæн. Ныры дуджы чидæртæ не ‘гъдæуттæм æнæбындурон ивддзинæдтæ хæссынц, зианы фынгыл дæр хистæры раз æвæрын кæнынц æртæ кæрдзыны, æмæ уымæй нæ зианы æмæ цины фынгтæ кæрæдзийæ ницæмæйуал хицæн кæнынц. Бынтон ныггæлиртæ стæм, кæй куыд фæнды, афтæ куырмæджы æххæст кæнынц не ‘гъдæуттæ.

Æз бирæ ирон чингуытæ бакастæн не ‘гъдæутты фæдыл, æмæ сæ алы автор дæр йæхирдыгонау æртасы. Уый тыххæй æрхæсдзынæн хуымæтæг дæнцæг. Иу чиныджы фыст ис, циндзинады фыццаг (сæйраг) хистæр хъуамæ скува кусарты базыгæй, дыккаг хистæр - æртæ фæрскæй, æртыккаг хистæр та - раззаг хуылфыдзаумæттæй. Иннæ чиныджы та æндæр автор бынтон æндæрхуызы фыссы ацы æгъдау: фыццаг хистæр скувы раззаг хуылфыдзаумæттæй, дыккаг - фæрскфизонæгæй, æртыккаг - базыгæй. Уыцы дыууæ чиныджы чи бакæсы, уыдонæй алчидæр хъуамæ цæуылнæ зæгъа, кæй бакст, уыцы æгъдауы тыххæй?

Куыд уынæм, афтæмæй иу æгъдау æртæ хистæры æххæст кæнынц алыхуызон фæткыл. Уымæй автортæ адæмы æддæг-мидæг ауайын кæнынц, æмæ ныссуйтæ, ныдздзæгъæлтæ сты, кæцы æгъдау æххæст кæной, уый нал æмбарынц. Фыдæлтæй нын ахæм фæтк баззад. Циндзинады хъуамæ алы æгъдау дæр æххæстгонд цæуа æнæкъайæ: æртæ кæрдзыны, æртæ нуазæны, æртæ фæрсчы æмæ а.д., зианы та - къæйттæй: дыууæ кæрдзыны, дыууæ нуазæны, дыууæ фæрсчы æмæ а.д. Иуæй-иу автортæ зианы фынгыл æвæрын кæнынц хистæры раз æртæ кæрдзыны - цы не ‘мбæлы, ахæм æгъдау.

Зианы дæр æртæ кæрдзыны чи æвæрын кæны, уый ма дзуапп радтæд мæнæ ацы фарстайæн. Кæд цины æмæ зианы фынгыл æртæ кæрдзыны æрæвæрын хъæуы, уæд ма дыууæ кæрдзыны та цавæр фынгыл æвæрд вæййы? Стæй ма уæд нæ хистæртæ та афтæ цæмæн фæкувынц, нæ дыууæ кæрдзыны æртæ кæрдзынæй куыд раивæм, зæгъгæ?

Чиныг зонындзинæдты суадон у, фæзæгъынц, суадон та цæстысыгау у рæсуг æмæ сыгъдæг. Чиныджы дæрзæг рæдыдтытæ фыст куы æрцæуы, уæд уый суадон нæу, фæлæ цъымарадон. Диссаг мæм кæсы, нæ буц фысджытæй иуæй-иутæ исты æгъдауы тыххæй куы фæфыссынц, уæд ыл рагагъоммæ цæуылнæ хъуыды кæнынц, сæ архайд раст у, æви нæ, адæмы зæрдæмæ фæцæудзæн, æви нæ, ууыл? Махæн, Ныхасы ирон æгъдæутты комитеты уæнгтæн, нæ сæйрагдæр хæстæй иу у, цæмæй адæмы æхсæн раст парахат кæнæм не ‘гъдæутты уагæвæрд. Æмæ иу æгъдау алыхуызон фыст куы вæййы чингуыты, уæд дзы кæцы хæссæм адæмы размæ, уый рæстмæ нал фæзонæм. Иуæй-иу хистæртæ амонынц, æртæ кæрдзыны æвæрд цæуынц фынгыл, сæ уæллаг Хуыцауы номыл, дыккаг - Хуры тыххæй, æртыккаг - Зæххы номыл. Æмæ сæ афтæмæй æвæрын кæнынц зианы фынгыл дæр, зæгъгæ.

Хистæр Хуыцауы ном куы ссары, уæд уæллаг кæрдзын сисынц æмæ йæ дæлдæр адæттынц. Стæй дыккаг рæгъæн хистæр ныххæлар кæны, цы дыууæ кæрдзыны ма дзы баззад, уыдон. Æмæ уый мæнмæ раст нæ кæсы, уымæн æмæ йын ницы бындур ис. Фыццаджыдæр, зæгъын хъæуы уый, æмæ зианы рæстæг хистæр кувгæ нæ фæкæны, фæлæ фæдзæхсгæ. Кувгæ фæкæнынц æртæ кæрдзыны цины рæстæг, зианы та дыууæ кæрдзынæй хистæр бафæдзæхсы хæдзары бинонты, къабæзты, сыхбæсты Стыр Хуыцауыл, цæмæй сыл зиан къорд азты мауал æрцæуа, уый тыххæй. Цы дыууæ кæрдзыны ныххæлар кæны хистæр, уыдонæй иу вæййы Хуры номыл æвæрд. Зианыл та йæ хур аныгуылд æмæ йæм ницыуал бар дары, уæд ма йын æй куыд хæлар кæнынц, цы ахъаз ын хъуамæ бакæна? Исчи зæгъдзæн, æртæ кæрдзынæй уæд айсæн ис астæуккаг, Хуры номыл кæй æвæрынц, уый. Æмæ уæд фынгыл баззайдзысты дыууæ кæрдзыны Хуыцау æмæ Зæххы номыл. Ам Хуыцауы номыл цы кæрдзын баззад, уый хæларгæнæн нæй, уый кувын хъæуы. Куыд уынæм, уымæ гæсгæ, скæнæн ис хатдзæгтæ, æртæ кæрдзыны Хуыцау, Хур æмæ Зæххы номыл æвæрд куыд цæуой, уæд сæ нывыл æгъдау саразæн нæй. Уымæ гæсгæ æртæ кæрдзыны зианы фынгыл æвæргæ не сты. Æркæсæм ма лæмбынæг иннæ вæриантмæ, æртæ кæрдзыны Хур, Дон æмæ Зæххы номыл конд куы æрцæуынц, уæд. Уæлдæр æй загътам, адæймагыл адзалы бон куы акæны, уæд ыл йæ Хур аныгуылы æмæ йæ хъомысæй æнæхай фæвæййы. Баззайы ма Дон æмæ Зæххы æвджид. Уый тыххæй зианы фынгыл æвæрынц дыууæ кæрдзыны. Донæй мардæн хæлар кæнынц, зæхх та йын фæлдисгæ (йæ ингæны хай). Ам алцыдæр йæ бынаты ис, ныхмæ æвæрдæй дзы ницы ис, æмæ хорз уаид, куы нал æй дзырддаг кæниккам, афтæмæй йæ йæ бынаты куы уадзиккам, уæд.

Елмырзæ йæ уацхъыды фыссы: «Адæймаг æртæ кæрдзыны куы фæкувы, уæд Хуыцауæй фæкуры амонд æнæниздзинад, æнæмаст, æнæфыдбылыздзинад æмæ а.д.». Карз сомы фæкæнынц зæххæй дæр. Уæдæ Хурæй дæр фæзæгъынц. Гъеныр донæй куы нæ сомы кæнынц, куы нæ дзы ард хæрынц, куы нæ йæм кувгæ кæнынц, куы нæ дза кувгæ кæнынц. Мæнæ фынгыл цы фæллой фæхæлар кæнынц мардæн, уым дæр дон фæстагмæ куы акалынц зæхмæ. Ноджы ма хорз хъуыды кæнын, æмæ-иу дон дæр куы ныххæлар кодтой, уæд æй калын кодтой æнæлæг сылгоймагæн. Ныртæккæ та йæ чифæнды дæр фелвасы æмæ йæ акалы. Цæмæн? Уый абон дæр мæнмæ гæсгæ ничи зоны.

Нæ фыдæлтæ кæд ахуыргонддзинадæй уый бæрц ифтонг нæ уыдысты, уæддæр уыдысты зондджын æмæ дардмæ уынæг. Сæ алы æгъдауы дæр, сæ алы фæзылды дæр æвæрд ис стыр мидис, кæцытæ абон мах куыд æмбæлы, афтæ нал æмбарæм. Зианæн цы дон ныххæлар кæнынц, уый хуымæтæджы калд нæ цæуы, уый мæнæ йæ асæххæт кодтой æмæ ныхас фæци, афтæ æмбаргæ нæу, ам æвидигæ хъуыды æвæрд ис.

Дон у царды хос, æнæ донæй фæцæрæн нæй, нæ адæмæн, нæ цæрæгойтæн æмæ зайæгойтæн дæр. Цы уæлдæфæй улæфæм, уый дæр нын доны фæрцы ис. Æмæ донæн аккаг аргъ кæнын кæй нæ фæразæм, уый у не ‘ппæт адæмы æнæрхъуыдыдзинад, не ‘ппæты стыр рæдыд у. Елмырзæ афтæ кæй зæгъы, донæй кувгæ нæ кæнынц, уый рæдыд ныхас у. Нæ буц хистæр, афтæ никуы фехъуыстай, дæуæй хистæр чи у, уыдонæй, ахæм ныхæстæ: «Доны дзуæртты хорзæх нæ уæд», «Донарæхæн - уæ цард». Адон кувыны ныхæстæ не сты? Донæй доны бардуагæн сæрмагондæй кувынц, фæлæ кувинагæн доны сыгъдæгæй хуыздæр ницы ис. Ис ма ирон адæммæ доны тыххæй æмбисæндтæ дæр: «Æрдхæрæны дон». Ам дæр ард куы хордтой, уæд дзы кувгæ нæ кодтой? «Аргъуыды дон» æмæ а.д.

Адæймаг йæ мæлæты къахыл куы ныллæууы, уæд ма фæстагмæ бацагуры мæлгæ-мæлын дон, æмæ дон куы баназы, уæд йæ адзал ссары. Дины уырнынадмæ гæсгæ, адæймаг йе ‘цæг дунемæ куы ацæуы, уæд, дам, уым дæр цæргæ фæкæны, фæзæгъынц, æрмæст æндæр царды фæткыл. Æмæ йын уымæн фæхæлар кæнынц, цы фæрзиу ын æрцæттæ кæнынц, уыдон, цæмæй йæ раз афтид ма уа, сæрд ын æмбигæ ма кæной, зымæг - сæлгæ. Нозтытæй та йын дон сæрмагондæй ныххæлар кæнынц, уый нуазгæ нæ бакæнынц, фæлæ йæм цæмæй мæрдты бæстæм фæхæццæ уа, уый тыххæй йæ сыгъдæг ран, къахвæд кæм нæ хæццæ кæны, зæгъæм, бæласы бын, йе та къулрæбын, дон цы мигæнæны вæййы, уый аивæй фæкъул кæнынц. Раст зæгъы Елмырзæ, ацы бæрнон хæс-иу бабар кодтой æнæлæг сылгоймагæн, сыгъдæг кæй у, уый тыххæй, цæмæй Барастыры бæстæм зианмæ аив æмæ æнæ чъизийæ фæхæццæ уа.

Нæ буц хистæр Елмырзæ, Фарн дæм бадзурæд, фæлæ дæ уацхъуыды мæн тыххæй зæгъыс афте: «Раман фыссы: «Дуне Сфæлдисæг нын алцыдæр, дон, хур, зæхх æмæ æрдз æнæхъæнæй дæр зæрдæбын лæвар уый тыххæй бакодта, æмæ сыл мах хъуамæ узæлæм». Æмæ ам галиу ныхасæй ци ис, цы дзы нæ цæуы дæ зæрдæмæ? Дæумæ гæсгæ, æвæццæгæн, мæн афтæ ныффысын хъуыд, æрдзыл аудын нæ хъæуы, фæлæ йын фыдракæндтæ аразын хъæуы, зæгъгæ, æмæ уæд мæ ныхæстæ дæ зæрдæмæ фæцыдаиккой. Æнæуый дæр æрдз быроны бын фæци, уыйбæрц фыдракæндтæ йын ракодтам, æмæ абон йæ хъæдгæмттæй хъæрзы, агуры æххуыс, фæлæ йæм æххуысы къух бадарæг нæй.

Кæд ныхас æртæ кæрдзыны нысаны тыххæй цæуы, уæд уый тыххæй загъд уыд, фынгыл æвæрд цæуынц, уæллаг кæрдзын Хуры тыххæй, астæуккаг - Доны, бинаг кæрдзын та - Зæххы номыл. Адон сты адæймаджы цардхъомдзинады сæйрагдæр ахъазгæнджытæ. Цыппæрæм кæрдзыны кой дзы куы нæ ис, уæд дзы æз цыппæрæм нысан дæумæ гæсгæ кæцæй æрхъуыды кодтон?

Цалдæр ныхасы æртæ æртæдзыхоны тыххæй. Æртæ æртæдзыхоны ирон адæммæ сты кадджын кувинæгтыл нымад. Сæ бынат вæййы фынгыл æртæ кæрдзыны фарсмæ. Хицæнæй æртæдзыхæттæй фæкувынц кувæндæтты. Хæйрæджыты æхсæв, стæй зианы кæндты сæ нæ кувынц, стæй сæ хæлар дæр зианæн нæ кæнынц, уымæн æмæ дзуæртты номыл конд вæййынц, кувинæгтæ сты. Сæ кондмæ гæсгæ, æртæкъуымон кæй сты, уым дæр ис йæхи мидис. 3, 5, 7, 9 - нымæцтæ ирон адæммæ табуйаг сты - æртæ кæрдзыны, æртæ нуазæны, æртæ кæнæ фондз - фæрсчы, авд дзуары, фарасттигъон ирон адæмы стъалы.

Æртæдзыхонтæн сæ кæрæттæ æнцъылд æндæгъд кæй сты, уый фидардзинады æмæ адæмы цардхъомдзинады нысан у. Кувæндæтты сæ куы фæкувынц, уæд стыр Хуыцау, зæдтæ æмæ дауджытæй фæкурынц нæ адæмы иудзинад, фидардзинад æмæ цардхъомдзинад. Æртæдзыхонтæй куы скувынц, уæд сæ акæнынц æртæ дихы, авд хайы сæ куыд рауайа, афтæ. Ахæм æгъдау конд цæуы авд дзуары: Уастырджи, Уацилла, Мады-Майрæм, Донбеттыр, Æфсати, Тутыр æмæ Алардийы номыл. Æрбахæццæ кæны ирон æдæмы кадджындæр бæрæгбонтæй иу -Джеоргуыба. Æмæ нæ йæ хорзæх уæд. Алы ирон хæдзар дæр ын цы кувинæгтæ скæной, уыдон Уастырджийæн барст уæнт! Бæрæгбон нын нæ алкæйы хæдзармæ дæр фарн æмæ амонд куыд æрбахæсса, уый нын Стыр Хуыцау æмæ Уастырджийы цæст бауарзæд!
ХÆМЫЦАТЫ Раман, ÆÆЗ «Иры Стыр Ныхас»-ы ирон æгъдæутты комитеты уæнг, Рахизфарсы районы Ныхасы ирон æгъдæутты комитеты сæргълæууæг

Источник: "Вестник БЕСЛАНА
На фото - "Уастырджи" Хаджумара Сабанова (фрагмент)

 
 
По теме
JPEG Файл - ОМВД Республики Северная осетия-алания В мероприятии, организованном в рамках Всероссийской акции «Сообщи, где торгуют смертью» также приняла участие   специалист-эксперт управления по контролю за оборотом наркотиков МВД  по РСО-Алания.
ОМВД Республики Северная осетия-алания
Прокурором Северо-Западного района г. Владикавказа утверждено обвинительное заключение по уголовному делу в отношении 38-летнего жителя республики.
Прокуратура
Чем опасны клещи и как с ними бороться Иксодовые клещи – особое семейство клещей, включающее огромное количество разных видов, среди которых есть особо опасные кровососущие переносчики серьезных инфекционных заболеваний.
Роспотребнадзор
Туберкулез Туберкулез является широко распространенным инфекционным заболеванием человека и животных, вызываемым микобактериями туберкулезного комплекса (Mycobacteriumtuberculosiscomplex– МТВС).
Роспотребнадзор
В МОО рамках клуба «Мотиватор» прошла встреча с Амирханом Торчиновым - Iriston.Ru В Московской осетинской общине функционирует дискуссионный молодёжный клуб «Мотиватор», гостями которого становятся наши уважаемые соотечественники, делящиеся своим богатым жизненным и профессиональным опытом.
Iriston.Ru